تحول ذهن: تشریح رویکرد نوین طرحواره درمانی
به بررسی طرحواره درمانی خوش آمدید، رویکردی نوآورانه در روان درمانی که نه تنها وعده کشف بلکه درمان ریشه ای آسیب‌های روان شناختی را می‌دهد. این روش توسط دکتر جفری یانگ توسعه یافته و نگرش ما به سلامت روان را متحول ساخته است، امیدی تازه برای کسانی که درمان‌های سنتی را ناکافی یافته‌اند. اما چه چیزی طرحواره درمانی را منحصربه فرد می‌کند؟ بیایید در این مقاله همراه شویم تا لایه‌های آن را بکاویم، مزایای این رویکرد درمانی را بررسی کنیم و محدودیت‌هایش را دریابیم.
پروفسور جفری یانگ
طرحواره درمانی، محصول ذهن خلاق پروفسور جفری یانگ، روان‌شناس برجسته‌ای است که به خاطر پژوهش‌هایش در حوزه درمان شناختی-رفتاری و نقش پیشگامانه‌اش در مفهوم طرحواره های ناسازگار اولیه شهرت دارد.
در دهه ۱۹۸۰، یانگ از محدودیت‌های CBT سنتی در درمان افراد مبتلا به اختلالات روانشناختی شدید و مزمن ناراضی شد. او به سمت روان‌کاوی و روانشناسی وجودی گرایش پیدا کرد تا چارچوبی فراگیرتر ایجاد کند و تکنیک‌های روان‌کاوانه را با رویکرد ساختارمند CBT ترکیب نماید.
نتیجه این تلاش‌ها، ظهور طرحواره درمانی در دهه ۱۹۹۰ بود – مدلی که فراتر از علائم سطحی می‌رود تا الگوهای ریشه‌دار و خودتخریبگری را که از کودکی شکل گرفته و در طول زندگی تکرار می‌شوند، اصلاح کند.
طرحواره درمانی، رویکردی نوین در درمان آسیب‌های روانی
طرحواره درمانی رویکردی نسبتاً جدید در حیطهٔ روان‌درمانی است که توسط جفری یانگ در دههٔ ۱۹۹۰ میلادی پایه‌گذاری شد. این روش برخلاف سایر رویکردهای رایجِ روان‌درمانی، تنها به درمان علائم و آسیب‌های سطحی محدود نمی‌شود، بلکه در پی اصلاح طرحواره‌ها و الگوهای عمیق و نهادینه‌شده‌ای است که زیربنای آسیب روانی فرد را تشکیل می‌دهند.
بر اساس این رویکرد، اختلالات روانی ریشه در الگوها و طرحواره‌های ناکارآمدی دارند که فرد در دوران کودکی خود، به عنوان واکنشی دفاعی در برابر نیازهای عاطفی برآورده‌نشده کسب کرده است.
به بیانی ساده‌تر، «طرحواره‌ها» مجموعه باورها و الگوهای ذهنی فرد از خود و دیگران هستند که ناشی از تجربیات ناگوار دوران کودکی – مانند بی‌مهری، بی توجهی یا سوءاستفادهٔ والدین – بوده و بر تعاملات و رفتار او در بزرگسالی اثر منفی می‌گذارند.
طرحواره درمانی بر این مبنا شکل گرفته است که با شناسایی و اصلاح این طرحواره‌های ناسازگار اولیه، می‌توان ریشه‌های واقعی مشکلات رفتاری و هیجانی افراد را مورد هدف قرار داد.
دسته‌بندی طرحواره‌های ناسازگار اولیه
طرحواره درمانی در مجموع ۱۸ طرحوارهٔ ناسازگار اولیه را شناسایی کرده است که در ۵ دسته یا دامنه اصلی جای می‌گیرند:
الف. قطع ارتباط و طرد: شامل طرحواره‌های مربوط به روابط غیرقابل اعتماد، فاقد صمیمیت و طردکننده
ب. استقلال ناقص: مربوط به وابستگی، آسیب‌پذیری، شکست و بی‌کفایتی
ج. محدودیت‌های ناقص: دربرگیرندهٔ طرحواره‌های خودخواهی و فقدان انضباط و منضبط بودن
د. تمرکز بر دیگران: طرحوارهای مرتبط با فرمانبرداری، از خودگذشتگی و سرکوب احساسات
ه. افراط در نظارت و بازداری: شامل طرحواره‌هایی چون مجازات‌گرایی، بدبینی و خویشتن‌داری افراطی
علاوه بر خودِ طرحواره‌ها، درمانگران طرحواره درمانی به «حالت‌های طرحواره» که حاکی از واکنش‌های عاطفی و الگوهای مقابله‌ای اتخاذشده توسط فرد هستند نیز توجه دارند. هدف نهایی کمک به افراد برای دستیابی به «حالت بزرگسال سالم» و غلبه بر حالت‌های کودکی ناسازگار است.
دسته‌بندی دقیق طرحواره‌ها در این رویکرد، به شناخت و درک بهتر ریشه‌های مشکلات روانشناختی و الگوهای رفتاری-هیجانی آسیب‌زا کمک شایانی می‌کند.
تکنیک های درمانی مورد استفاده
طرحواره درمانی برای تغییر طرحواره‌های ناکارآمد و جبران نیازهای هیجانی برآورده‌نشدهٔ کودکی، از روش‌ها و فنونی چون شناخت‌درمانی، تصویرسازی ذهنی، بازسازی محدود رابطه والد-کودک، مواجهه همدلانه و آموزش روانشناختی بهره می‌گیرد.
همچنین یکی از ویژگی‌های منحصربفرد این رویکرد، تأکید زیاد بر تکالیف خانگی است که به مراجعان ارائه می‌شود. این تکالیف به یادگیری و تثبیت مطالب جلسات کمک شایانی رسانده و امکان اصلاح طرحواره‌ها را – در کنار آگاهی‌بخشی صِرف – فراهم می‌کنند.
در مجموع، ترکیب هوشمندانهٔ این تکنیک ها و روش‌ها، زمینه ساز تغییرات عمیق و فراگیری در ساختار شناختی-عاطفی-رفتاری افراد می‌شود؛ تغییری که صِرف کاهش علائم و مشکلات سطحی را در پی ندارد، بلکه به دنبال اصلاح مبانی عمیق‌تری است که زیربنای این مشکلات را شکل داده‌اند.
این ویژگی‌ها، در کنار کاربردپذیری گسترده‌ای که درمان طرحواره برای اختلالات متعدد روانشناختی – از جمله اختلال شخصیت مرزی و سوءمصرف مواد – دارد، آن را به یکی از پرطرفدارترین و مؤثرترین رویکردهای نوین در حیطهٔ روان‌درمانی بدل کرده است.
مکانیزم تغییر
درمان طرحواره از ترکیب گزینشیِ تکنیک‌ها و روش‌های مختلف بهره می‌گیرد تا بتواند الگوهای عمیق و ناکارآمد را شناسایی و تعدیل کند و نیازهای عاطفی برآورده نشده‌ای را که در گذشته ریشه دوانده‌اند، مرتفع سازد.
از جمله تکنیک‌های کلیدی مورد استفاده در این رویکرد می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- بازساخت شناختی: بازبینی و به چالش کشیدن باورها و فرضیه‌های حاکم بر طرحواره‌ها
- تصویرسازی ذهنی: به‌کارگیری تمرین‌های تجسمی برای دستیابی به احساسات دفن‌شده‌ای که با طرحواره‌ها پیوند دارند
- بازپروری محدود: درمانگر به صورت موقت نقش فردی مراقبت‌کننده و حمایتگر را برای «کودک درون» مراجع ایفا می‌کند
- مواجه‌سازی همدلانه: به چالش کشیدن مستقیم اما همراه با همدلی الگوهای رفتاریِ ناشی از طرحواره‌ها
- آموزش روانشناختی: آشناسازی مراجع با ماهیت و سازوکار طرحواره‌ها
- شکستن الگوهای رفتاری: تغییر رفتارهای تحریک‌شده از سوی طرحواره‌ها و آزمودن باورهای مرتبط
علاوه بر این‌ها، تکالیف خانگی نقش بسزایی در فرایند درمان دارند؛ زیرا به مراجعان اجازه می‌دهند مهارت‌های تازه کسب‌شده را در زندگی واقعی خود تمرین و تثبیت کنند.
همچنین درمان طرحواره بر اصلاح الگوهای مقابله‌ای ناسازگاری که فرد در دوران کودکی به آنها متوسل شده است، تمرکز ویژه‌ای دارد. هدف اصلی کاهش اتکا به «حالت‌های کودکی» و تقویت «حالت بزرگسال سالم» -هنگامی که طرحواره‌ها فعال می‌شوند- است.
در مجموع، تلفیق هوشمندانه این تکنیک‌ها و روش‌ها، زمینه‌ساز بروز تحولی عمیق و فراگیر در ساختارهای شناختی-عاطفی-رفتاری مراجعان است؛ تحولی که فراتر از درمانِ صِرف علائم، به دنبال اصلاح الگوها و باورهای ناکارآمدِ ریشه‌ای است که زمینه‌ساز این مشکلات بوده‌اند.
سبک‌های مقابله‌ای و حالت‌های طرحوارهای
درمان طرحواره به شدت بر تغییر سبک‌های ناسازگار مقابله‌ای که در دوران کودکی شکل گرفته‌اند، متمرکز است. سه سبک اصلی مقابله‌ای وجود دارد:
- تسلیم: به صورت منفعل به طرحواره‌ها تسلیم شدن با اجتناب از موقعیت‌های برانگیزاننده
- اجتناب: فرار از درد طرحوارهای از طریق استفاده از مواد، جستجوی هیجان یا دوگانگی
- جبران بیش از حد: تلاش برای رد کردن طرحواره‌ها با رفتارهای مخالف شدید
تشویق سبک‌های مقابله‌ای سازگار مانند خوددلسوزی، خودانعکاسی و تنظیم احساسات صورت می‌گیرد. هدف کلیدی، کاهش استفاده از حالت‌های کودکی و تقویت حالت بزرگسال سالم هنگام فعال شدن طرحواره‌ها است.
از بینش تا تحول: قدرت تغییر
ترکیب هوشمندانه روش‌های مختلفِ آموزش، افزایش آگاهی، شناخت‌درمانی و تغییر رفتار در طرحواره درمانی، موجب تحول و دگرگونی عمیق و فراگیری در ساختارهای شناختی-عاطفی-رفتاری مراجعان می‌شود.
این رویکرد بینش‌ها را به کنش‌های مثبت تبدیل می‌کند. به فردی برای مثال از این دست بیندیشید که با طرحوارۀ ترک شدگی دست به گریبان بود. او توانست ریشه‌های این الگو را در زمانی که پدرش در ۵ سالگی‌اش خانواده را ترک کرده بود، شناسایی کند.
اما مهم تر از آن، یاد گرفت هنگامی‌که این طرحواره در روابط کنونی‌اش فعال می‌شود و واکنش‌های هیجانی‌اش را تحریک می‌کند، آن را تشخیص دهد. سپس به جای سرزنش دیگران، توانست با خودگفتاری دلسوزانه و تکنیک‌های حواس‌پرتی، کودکِ تنهامانده درونش را آرام کند. طرحواره‌اش سرانجام مرتفع شد.
یا فرد دیگری را در نظر بگیرید که طرحوارۀ وابستگی‌اش، او را سال‌ها در رابطه‌ای سوءاستفاده‌آمیز نگاه داشته بود. طرحواره درمانی به او درک، تشویق و مهارت‌های لازم را داد تا از آن رابطۀ ناسالم خارج شود، به مدرسه بازگردد و دوستی‌های سالمی برقرار کند. دیگر طرحوارۀ وابستگی بر زندگی‌اش سایه نمی‌انداخت.
دامنۀ اثربخشی
این درمان در ابتدا برای درمان اختلالات شخصیت مقاوم به درمان تدوین شد٬ اما امروزه کارایی آن در درمان طیف گسترده‌ای از مشکلات روانشناختی شناخته شده است.
از جمله در:
- اختلالات شخصیت: تکنیک‌های ساختارمند٬ همدلانه و خلاق طرحواره درمانی٬ نیازهای پیچیدۀ افراد مبتلا به انواع اختلال‌های شخصیت را برطرف می‌کند
- اختلالات خلقی: با هدف‌گیری ریشه‌های عمیق‌ترِ افسردگی و اضطراب به‌جای علائم سطحی٬ تغییرات پایدارتری ایجاد می‌کند
- تروما و PTSD: با کمک به ادغام خاطرات دردناک٬ شدت محرک‌ها و فلش‌بک‌ها را کاهش می‌دهد
- آسیب‌های روزمره روانشناختی: به حلّ مسائلی مثل کمال‌گرایی٬ مشکلات رابطه‌ای و عزت‌نفس پایین کمک شایانی می‌کند
درمان مؤثر تروماهای پیچیده
توانایی منحصربفرد درمان طرحواره در مرتفع‌سازی تروماهای ماندگار آن را بسیار ارزشمند می‌کند.
این رویکرد به مواجهۀ تدریجی و همراه با حمایت هیجانی با خاطرات دردناک کمک می‌کند. همزمان با پردازش تروماها، حالت‌های مقابله‌ای ناسازگار نیز اصلاح می‌شوند.
در نتیجه ادغام تروما تسهیل شده و شدت محرک‌ها نیز کاهش می‌یابد؛ زیرا طرحواره‌های زمینه‌ساز این واکنش‌ها درمان می‌شوند.
بررسی نقاط قوت و محدودیت‌های طرحواره درمانی
درمان طرحواره دارای نقاط قوت قابل توجهی است، اما همچنین با محدودیت‌هایی نیز روبه‌روست.
مزایای طرحواره درمانی:
- به ریشه‌های عمیق مشکلات سلامت روان می‌پردازد، نه صرفاً به علایم ظاهری
- حتی برای اختلالات مقاوم در برابر درمان مانند اختلالات شخصیت، تسکین فراهم می‌کند
- چارچوبی انعطاف‌پذیر دارد که رویکردهای درمانی متعددی را ترکیب می‌کند
- به طور همزمان حمایت عاطفی و مهارت‌های عملی زندگی را فراهم می‌کند
- تغییر عمیق و پایدار را به جای تسکین موقت ترویج می‌کند
محدودیت‌ها و نقدها:
- نیاز به مراجعان متعهد: انجام تکالیف و تلاش قابل توجهی مورد نیاز است
- آموزش سخت‌گیرانه برای درمانگران: به بیش از ۳ سال آموزش و نظارت فشرده نیاز دارد
- تحقیقات ناهمگون: در حالی که شواهد قوی اثربخشی برای برخی شرایط وجود دارد، نیاز به داده‌های بیشتر است
- دسترسی محدود: تعداد اندکی از درمانگران آموزش صحیح در درمان طرحواره دیده‌اند
- پیچیدگی الگو: ترکیب روش‌های متعدد ممکن است باعث کاهش ثبات شود
در حالی که طرحواره درمانی وعده‌های زیادی دارد، نیازمند صرف زمان، انگیزه و هماهنگی مناسب با درمانگر است. همچنین به مسائل پیچیده روانشناختی می‌پردازد، بنابراین پیشرفت ممکن است تدریجی باشد. صبر و همدلی کلید موفقیت در این روش درمانی است.
تمایز طرحواره درمانی از سایر روش‌های درمانی
طرحواره درمانی در مقایسه با روان‌درمانی سنتی و درمان شناختی-رفتاری (CBT) تفاوت‌هایی دارد:
روان‌درمانی سنتی: طرحواره درمانی بیشتر بر الگوهای کنونی زندگی تمرکز دارد تا بینش‌های گذشته. تأکید بیشتری بر عمل در مقابل پردازش صرف احساسی دارد.
CBT: در حالی که طرحواره درمانی عناصری از CBT مانند بازسازی شناختی را ترکیب می‌کند، آنها را در چارچوب گسترده‌تر طرحواره قرار می‌دهد. همچنین از روش‌های تجربی، ارتباطی و آموزشی بهره می‌برد که آن را از CBT متمایز می‌کند.
نتایج: برخلاف روان‌درمانی و CBT، طرحواره درمانی برای افراد با مشکلات ریشه‌دار نرخ‌های بالاتری از بهبودی کامل و تغییر مثبت در زندگی نشان می‌دهد، نه صرفاً کاهش علایم. ماهیت ترکیبی درمان طرحواره باعث می‌شود قدرت رویکردهای روان‌پویشی، تجربی، بین‌فردی و CBT در یک الگوی یکپارچه ترکیب شود. این تنوع آن را برای نیازهای متعدد قابل تطبیق می‌سازد.
چگونه طرحواره درمانی را به نفع خود به کار ببریم
اگرچه انجام طرحواره درمانی به صورت تخصصی و با یک درمانگر آموزش دیده بهترین روش است، اما تکنیک‌هایی برای خودیاری نیز وجود دارد که هر فردی می‌تواند از آنها استفاده کند:
طرحواره‌های خود را مشاهده کنید: توجه کنید چه زمانی احساس ناراحتی یا واکنش بیش از حد پیدا می‌کنید. این واکنش‌ها به کدام الگوهای قدیمی اشاره دارند؟
حالت‌های خود را شناسایی کنید: یاد بگیرید چگونه حالت‌های طرحوارهای را که در شرایط فشار زیر آنها فرو می‌روید، تشخیص دهید. چه زمانی کودک آسیب‌پذیر یا خشمگین درونتان بروز می‌کند؟
حالت بزرگسال سالم را تمرین کنید: هنگام فعال شدن طرحواره‌ها، خود را در آگاهی خردمندانه متمرکز کنید. بپرسید یک بزرگسال متعادل چه واکنشی نشان می‌داد؟
از دفتر طرحواره استفاده کنید: نوشتن درباره تجربیات و طرحواره‌های مرتبط، پردازش عاطفی و بینش را افزایش می‌دهد.
تجسم حالت را تمرین کنید: تصور کنید کودک آسیب‌دیده خود را به بازی فرستاده‌اید در حالی که حالت بزرگسال سالم را فعال کرده‌اید. تصور کنید آنها پس از گذراندن طوفان بازمی‌گردند.
از اجتناب طرحوارهای بکاهید: با آگاهی و مواجهه با موقعیت‌های ناراحت‌کننده، رفتارهای اجتنابی را کاهش دهید. از مهارت‌های مقابله‌ای برای گذر از موج‌ها استفاده کنید.
با تمرین، می‌توانید شروع به واکنش‌دهی به زندگی از مرکز هستی خود به جای طرحواره‌هایتان کنید. اما تغییر بلندمدت، سفری است که بهتر است با راهنمایی طی شود.
انتخاب درمانگر مناسب
اگر قصد دارید طرحواره درمانی را شروع کنید، دنبال یک متخصص بهداشت روان با گواهینامه عمیق در درمان طرحواره از انجمن بین‌المللی درمان طرحواره باشید. نظارت مداوم و تمرکز بر درمان طرحواره نیز مطلوب است.
از سازمان‌های روانشناسی و متخصصان آشنا به طرحواره درمانی برای ارجاع درخواست کنید. مطمئن شوید که درمانگر شما اصول طرحواره را به عنوان بخش اصلی درمان به کار می‌برد نه صرفاً به صورت گذرا. احساس راحتی و درک شدن، دستیابی به حداکثر منافع را به همراه خواهد داشت.
سفر تحول بخش
زیبایی و چالش طرحواره درمانی در این است که از ما می‌خواهد بدون ترس یا فرار، با شجاعت به مواجهه با دردها و ترس‌های عمیق‌ترین وجودمان برویم. این کار آسانی نیست. بهبودی مسیری خطی نیست. با این حال، با پایداری و مهربانی، درمان طرحواره به آرامی پرده‌ای را که ما را از خود واقعی‌ترمان جدا می‌کند، برمی‌دارد.
این سفر نیازمند شجاعت است، اما امکان رهایی از ارواحی که شما را تعقیب کرده‌اند واقعی است. شما باید قبل از اینکه بتوانید به آنها تربیتی که شایسته‌شان است را ارائه دهید، برای کودک درونتان سوگواری کنید.
وقتی از دیوارهایی که طرحواره‌هایتان ساخته‌اند آزاد شوید، زندگی ناگهان باز می‌شود. شما می‌توانید به طور عمیق ارتباط برقرار کنید و آزادانه انتخاب نمایید. درد وقتی دست از سرتان برمی‌دارد که درکتان روشن می‌شود. این آزادی در انتظار است.
سؤالات متداول
چگونه می‌توان فهمید که یک درمانگر واقعاً درمان طرحواره را اجرا می‌کند؟
به دنبال یک متخصص بهداشت روان مجاز باشید که گواهینامه درمان طرحواره را از انجمن بین‌المللی درمان طرحواره دریافت کرده باشد. آنها باید حداقل ۳ سال آموزش و نظارت مداوم در درمان طرحواره داشته باشند و آن را به طور گسترده در درمان ادغام کنند.
درمان طرحواره بیشترین اثربخشی را برای چه شرایطی دارد؟
درمان طرحواره در ابتدا برای درمان اختلالات شخصیتی و سایر مشکلات ریشه‌دار و مزمن که به خوبی به سایر درمان‌ها پاسخ نمی‌دادند، توسعه یافت. امروزه همچنین برای اختلالات خلقی، تروما و آسیب‌های روانشناختی روزمره به کار می‌رود.
درمان طرحواره معمولاً چقدر طول می‌کشد؟
اکثر متخصصان ۱ تا ۳ سال درمان طرحواره به صورت هفتگی را برای بهترین نتایج، به ویژه در موارد شدیدتر، توصیه می‌کنند. افراد با عملکرد بالاتر ممکن است در ۶ تا ۱۲ ماه تغییر را تجربه کنند.
آیا درمان طرحواره می‌تواند به درمان اختلالات شخصیت کمک کند؟
– بله، درمان طرحواره به طور خاص برای پاسخگویی به نیازهای پیچیده افراد مبتلا به اختلالات شخصیتی ریشه‌دار مانند مرزی، نرسیستی و وسواسی-اجباری توسعه یافته است. رویکرد جامع آن که عناصری از CBT، روان‌پویشی و تجربی را ترکیب می‌کند و آن را برای شرایط مقاوم به درمان مؤثر می‌سازد.
آیا درمان طرحواره برای همه مشکلات روانشناختی مؤثر است؟
– درمان طرحواره در ابتدا برای اختلالات شخصیت و سایر مشکلات پیچیده و مزمن که به درمان‌های سنتی پاسخ نمی‌دادند، توسعه یافت. اما از آن زمان تطبیق پیدا کرده و برای طیف گسترده‌ای از شرایط از جمله اختلالات خلقی، اضطرابی، تروما و آسیب‌های روانشناختی روزمره مؤثر بوده است. اثربخشی آن بسته به فرد و شرایط متفاوت است و برخی که بیشتر از دیگران سود می‌برند.
اگر به دنبال خدمات روان درمانی هستید؟ با ما در تماس باشید: مشاوره آنلاین
منابع:
